نویسنده: عالم‌پور عالمی

اثر «پیچیده در حریر» را بانو صالحه عطا صمیم به تحریر آورده و با ویراستاری عالم‌پور عالمی و طرح جلد و صفحه‌آرایی حسین‌علی ابراهیمی، در پنج‌صد جلد از سوی نشر جوان  منتشر شده‌است.
مولانا مثنوی خود را «دکان وحدت» می‌نامد و آن را با بیت زیر می‌ستاید:
مثنوی ما دکان وحدت است/غیر واحد هرچه بینی آن بت است. دفتر ششم، ب ۱۵۳۲
دکان وحدت… همه‌چیز در آن دکان زواله می‌شود و شکل می‌گیرد، به‌نمایش گذاشته می‌شود و به‌مشتری عرضه می‌شود، باز در همان دکان خُرد می‌شود و در سبیکه‌یی قرار می‌گیرد و نو می‌شود. علت‌ها معلول‌ها را به‌وجود می‌آورند، معلول‌ها بار دیگر خود به‌علت بدل می‌شوند و معلول‌های دیگری چهره می‌نمایند. یک سرِ کلاف این دکان به‌دست توانای بنیان‌گذار آن است و سرِ دیگر آن تا بی‌نهایت ادامه پیدا می‌کند و باز با گردش آن دست قدرت‌مند، پایان آن به آغازی بدل می‌شود و هر لحظه خلاقیتی می‌یابد. خریدار این دکان همان فروشنده‌ی آن است.
این دکان محشر گونه است. در این مکان چه کالایی را که نمی‌توان یافت: اساطیر هندی_ایرانی، یونان_روم، افسانه‌ی آفرینش، حکایاتی از زنده‌گانی پیامبران، قصه‌هایی از اولیا، عاشقان، جان‌بازانِ راه عشق، عشق و آفرینندگان آن. تمثیلات، حکایات عامیانه، اصطلاحات عوام، عرف‌ها، عادات، امثال و حکم. جنگ‌ها، افراد غالب و مغلوب: کسانی چون سلیمان که منطق مرغان می‌دانند، از بلقیسانی که در کاخ سلیمان‌ها می‌بالند. شادی‌ها، سوگ‌ها، مجلس‌های عقد، عروسی‌ها، قاه‌قاهِ خنده‌ها، راه و رسم‌ها، اشک‌ها و فریادها. و پایه‌های استوار، شکست‌ناپذیر و فناناشدنی، احساسات انسانی، دین اسلام و ارکان دین الهی؛ آیات و تفاسیر آن‌ها، احادیث پیامبر عالی‌شأن و والاترین هدف آفرینش: حضرت محمد(ص)، شرح آن سخنان، وحدت امت‌ها، همانندی انسان‌ها و یگانگی و برابری که اُسّ و عصاره‌ی انسانیت است.
پهنه‌ی حیات روزگارانِ پیش از خود و عهد خویش، ستم‌گری‌ها، مصادره‌ها، نزاع‌ها، ستم‌دیده‌ها و ستم‌گران، فردایی که واقعاً سعادت‌بار است: انسانیت، وحدت. دنیای به‌جنت بدل شده، تمایل بدان دنیا، آزادگی و انسانیت آزاد.

آری همه‌چیز در این دکان وحدت و در این نمایش‌گاه جهانی موجود است؛ و مولانا در شش‌دفتر مثنوی خود، شش‌جهت عالم هستی را که هرگز تغییر نمی‌پذیرد، گنجانده است. مثنوی شرح احوال دنیایی است که دایماً نو می‌شود… . مثنوی اثری تعلیمی است، این مسلّم است، اما مولانا آن‌گاه که به‌مناسبتی به‌بیان حکایتی می‌پردازد و در کار گزارش آن است و یا در صدر مقال باقی مانده است، با حافظه‌ی شگرف تداعی‌یی که دارد، حکایت دیگری را به‌خاطر می‌آورد، آن حکایت، او را به‌بحث دینی_انسانی می‌کشاند، در این حال او حکایتی دیگر و حادثه‌ی دیگری را به‌یاد می‌آورد، غرقِ بحث در آن باب می‌شود و در بحبوبه‌ی این بحث، داستان نخستین را به‌پایان می‌رساند.
(گولپینارلی، ۱۳۷۴، ص ۲۱_۲۲)
بله همه‌چیز در این دکان وحدت و نمایش‌گاه جهانی موجود است؛ بانو صالحه عطا صمیم، نویسنده‌ی پیچیده در حریر، از این دکان محشر گونه، تمثیل را زیر نگاه‌های ریزبین خود گرفته و در رابطه به نقشِ این آرایه‌ی ادبی، در مثنوی معنوی پرداخته است.
شاه‌کارهای ادبی هم‏چون منشوری‏ است که از هر طرف بدان نگاه کنیم طیفی از رنگ‏ها و دنیایی نو در آن می‏بینیم. نمادها و تمثیل‏های به‏کار رفته در مثنوی معنوی نیز چنین است. به هر قصه‌ی مثنوی می‏توان از دیدگاهی ویژه و متفاوت نظر انداخت و به اندازه‌ی درک و بینایی خویش، منظره‏ای شگرف و شگفت دید. نمادها و تمثیل‏ها در آثار عرفانی کاربرد گسترده‏ای دارند که تحلیل و بررسی آن‏ها باعث گشوده‌شدنِ بسیاری از گره‏ها و ابهامات موجود در ادبیات می‏شود.
‌تمثیل در داستان‏های مثنوی معنوی جای‏گاه والایی دارد. در میان سخن‌وران بزرگ پارسی‌گو کم‌تر کسی را می‌توان یافت که همانند مولوی به‏نقش و تأثیر تمثیل -در تفهیم و انتقال مفاهیم به‌مخاطب- پی‌برده و از آن به هوش‌مندانه‌ترین و مؤثرترین شیوه استفاده کرده باشد. اهمیت تمثیل و قصه‌سرایی در مثنوی به‌درجه‌ای است که اگر امثال و حکایات را از آن تفکیک کنیم، چیزی جز «شیرِ بی‌یال و دم و اشکم» باقی نخواهد ماند. (زمانی، ۱۳۸۵، ص ۸۵۹)
جامعه‌ی ما نیاز جدی به آگاهی، دانایی و گسترش خرد دارد. گسترش آگاهی، دانایی و خرد از راه نوشتن و بازتاب اندیشه‌های انسانی میسر می‌گردد. آگاهان، دانایان و خردمندان هستند که به‌سوی هم‏چو آثاری می‌روند که اعتبار ملی و بین‏المللی دارند و از سوی دیگر خود در آن، از جای‌گاه بلندی برخوردار استند. «وجود انسان یکی از اسرار آفرینش است و شناختِ ماهیت او از مباحث مهم در عرفان اسلامی می‌باشد. جنبه‌های وجودی انسان در آثار عرفانی تشریح شده‌است. چنان‌که آفرینش و مراحل کمالِ انسان به‌تمامی در مثنوی معنوی مورد توجه قرار گرفته‌است».
پیچیده در حریر  به‏نقش تمثیل در مثنوی مولوی پرداخته‌است. نویسنده در آغازین کلامش پیرامون این پژوهش می‌نگارد: «مولانا در مثنوی معنوی با استفاده از صنعت تمثیل و انواع آن به‌منظورِ مصداق ادعای خود در موعظه‌ها و سخن‏رانی‌هایش به آیاتِ قرآن‌کریم، احادیث نبودی، اقوال و عقاید صوفیه، کارهای روزمره و امثال آن استناد جسته‌است». در این پژوهش به دو پرسش اساسی: تأثیر تمثیل بر انسان و عوامل پیش‌تاز بودن مولانا از دیگران؛ پاسخ داده‌ شده‌است.
کتابِ پیچیده در حریر، در پنج بخش تهیه و ترتیب شده‌است: در بخش نخست به‌ شرح حالِ مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، آشنایی مولانا با شمس، علل پیش‌تاز بودن مولانا از دیگران، سبک کلام مولانا، ویژه‌گی‌های سبکِ منبری مولانا، علتِ نفوذ مولانا در هر طبقه، آثار مولانا، علتِ تألیف مثنوی، تشابهات تمثیل در مثنوی معنوی و شهنامه‌ی فردوسی، محتوای دفترهای شش‌گانه‌ی مثنوی، عظمت مثنوی از نگاه دیگران؛ در بخش دوم به جای‌گاه تمثیل در ادبیات پارسی دری، تاریخ‌چه‌ی تمثیل، معنای لغوی و اصلاحی تمثیل، اجزای تمثیل، ژانرهای تمثیلی، تمثیل یا ارسال‌المثل، ارتباط تمثیل با علم بیان، آثار تمثیلی…، شعر تمثیلی، ضرورتِ بیان تمثیلی، کاربرد تمثیل؛ در بخش سوم به‌ تمثیل در اشعار پارسی دری؛ در بخش چهارم به تمثیل، شیوه‌ی تمثیل مولانا، تمثیل فلسفی مولانا، مولانا و فلسفه‌ی علم و عقل و در بخش پنجم به تمثیلات براساس نظریه‌های زرین‌کوب و فروزان‌فر، تمثیلات توجیهی، تمثیلات مأخذ از احادیث شریف، ارسال‌المثل‌ها و تمثیلین، پرداخته شده‌است.
نویسنده در این پژوهش از ۴۹ منبع معتبر استفاده کرده است. منابع مورد نظرِ نویسنده از ره‌گذر پژوهشی، تحقیقی و پژوهشی‌اند؛ بنابراین از آن آثار ارزش‏مند در پژوهش حاضر بهره برده‌است. یکی از ویژه‌گی این کتاب که برای نگارنده‌ی این سطور (عالم‌پور عالمی) آموزنده بود و بیش‏تر جلب توجه کرد «تشابهات تمثیل در مثنوی معنوی و شهنامه‌ی فردوسی» است. شهنامه‌ی فردوسی یکی از شه‌کارهای ادبی جهان محسوب می‏شود و اعتبار ملی و بین‏المللی دارد. از فردوسی بزرگ می‏توان به‏عنوان استاد بی‏هم‌تای شعر و خرد پارسی، بزرگ‏ترین حماسه‏سرای جهان و فرزند دانا و فرزانه‌ی خراسان بزرگ یاد کرد. بدون تردید و تعارف باید گفت که فردوسی یکی از قله‏های بلند ادب و اندیشه‌ی پارسی و یکی از گردن فرازان قامت‏بلند زبان پارسی است.
پیچیده در حریر (نقش تمثیل در مثنوی مولانا)، دارای ویژه‌گی‌های زیادی است، برشمردن همه‌ی ویژه‌گی‌های یک کتاب نه ممکن است و نه در یادداشت کوتاهی می‏گنجد.
بانو صالحه عطا صمیم، در این پژوهش سعی کرده است با زبان بدون تکلف بنگارد تا دانش‏آموزان، دانش‏جویان، پژوهش‏گران و راهیان راهِ حقیقت بهره‌ها ببرند. او یکی از نویسندگان رسالت‌مند و آموزگار سخت‌کوش است. یگانه هدف و نیتش از این کارِ ارزش‌مند، گسترش دانایی و خرد است. او در این رابطه می‏نگارد: «حفظ ارزش‌ها و گسترشِ ادبیات که هویت ملی ماست، وظیفه‌ی همگان به‌ویژه آموزگاران و کارشناسان این رشته (ادبیات) می‌باشد. بی‌گمان که آموزش انگیزه ‌دهنده در این راستا، نقشِ اثرگذار و درخورِ تأمل دارد.»
قابل یاد دهانی است که مرورِ داشته‌های این کتاب نه‌تنها برای دانش‌آموزان؛ بل‌که برای دانش‌جویان و شیفتگانِ مثنوی معنوی مفید و مؤثر است‌. پژوهش‌گرانِ ادبیات عرفانی به‌ویژه مولاناپژوهان، نیز می‌توانند از داشته‌های این اثر، بهره ببرند.