نویسنده: محمد کاظم کاظمی

ناظم‌الاطبا و فرهنگ‌نویسی جدید

با برنامه‌ی زبان نیاکان در حضور شماییم و از یک گروه از خادمان مهم زبان فارسی می‌گوییم، یعنی فرهنگ‌نویسان. کسانی که کتاب‌های لغت را تألیف کرده‌اند و به این ترتیب مراجعی برای ما ایجاد کرده‌اند که هر گاه به لغت دشواری برمی‌خوریم، بتوانیم به آن‌ها مراجعه کنیم.

ما در برنامه‌های پیش، از فرهنگ‌های قدیم زبان فارسی گفتیم و حال، به فرهنگ‌هایی می‌پردازیم که با معیارهای نوین علمی تدوین شده‌اند. چون فرهنگ‌نویسی خودش یک علم است و وضعیت فرهنگ‌نویسی فارسی، روز به روز تغییر کرده است. مثلاً در قدیم، خیلی از فرهنگ‌ها واژگان را بر اساس حروف آخر کلمات مرتب می‌کردند. ولی امروزه بر اساس حروف اول مرتب می‌شود و این بهتر است. به این ترتیب مثلاً کلمات «دانشمند» و «دانشیار» و «دانشگاه» در یک ردیف و در کنار هم می‌آید، در حالی که در ترتیب قدیم، یکی به حرف «د» می‌رفت، یکی به حرف «ر» و یکی به حرف «ه».

و موضوع دیگر که در فرهنگ‌نویسی خیلی مهم است، شیوه‌ی نشان دادن تلفظ کلمات است. در قدیم تلفظ خیلی از کلمات به صورت مقایسه با یک کلمه‌ی دیگر بیان می‌شد. مثلاً برای نشان‌دادن شیوه‌ی تلفظ کلمه‌ی «پوشش»، می‌گفتند که «پوشش بر وزن کوشش». یا مثلاً می‌گفتند «اخگر» بر وزن «استر». ولی خوب قضیه این است که اگر کسی شیوه‌ی تلفظ «استر» را ندانست چه؟

از حدود یک قرن پیش، استفاده از الفبای فونتیک یا آوانگاری برای نشان‌دادن تلفظ کلمات رایج شد. یعنی برای هر یک از حروف و صداها، از یک سلسله علایم لاتین که نشان‌دهنده‌ی آن حروف هستند استفاده می‌شود و این علایم چون حالت بین‌المللی دارد، برای همه مردم دنیا قابل فهم است. یعنی حتی یک آدم انگلیسی‌زبان یا هندی‌زبان هم می‌تواند تلفظ یک کلمه‌ی فارسی را متوجه شود.

اولین فرهنگی که در زبان فارسی در آن این شیوه‌ی آوانگاری استفاده شد و در واقع می‌توان آن را اولین فرهنگ امروزین دانست، «فرهنگ ناظم‌الاطبا» است. این لغت‌نامه را دکتر علی‌اکبر خان نفیسی معروف به ناظم‌الاطبا تألیف کرد. در آن ۲۶ هزار واژه گنجانده شده است و علی‌اکبر خان، حدود ۲۵ سال از عمر خود را بر روی آن صرف کرد. گفته شده که او تا سه ساعت قبل از فوت خود در سن ۷۹ سالگی، بر روی این فرهنگ کار کرد. او چنان در این امر جدی بود که برای تقویت بار علمی فرهنگ خود، در ۵۵ سالگی زبان انگلیسی را فراگرفت.

از آن پس نیز فرهنگ‌های فارسی با شیوه‌ی نوین و معیارهای علمی امروزی بسیار تألیف شده و ما در برنامه‌های بعد، به بعضی از مهم‌ترین آن‌ها اشاره می‌کنیم.