داوود عرفان
آخرین شب هر آذرماه که درازترین شب سال شمرده میشود، در کشورهای حوزهی تمدنی فارسی شب یلدا یا شب چله نامیده میشود. شب چله از روزگاران دور در سرزمینهای ما بهعنوان شبی فرهنگی جشن گرفته میشود. خوشبختانه شب چله در هفدهمین نشست کمیته بینالدولی پاسداری از میراث فرهنگی یونسکو در شهر رباط مراکش بهعنوان نوزدهمین میراث فرهنگی ناملموس ایران و افغانستان به ثبت جهانی رسید. در پروندهی یلدا در یونسکو این عنصر چنین تعریف شده است: “یلدا، جشنی کهن است که درآن فزونی روشنایی خورشید، نور و حرارت زندگی مورد توجه برگزارکنندگانش قرار میگیرد. انقلاب زمستانی در نیم کرهی شمالی برابر با یکم دی ماه در تقویم ایران است و این تاریخ مصادف با آغاز روند بلندترشدن روزها در این منطقه است. در آخرین شب پاییز، خانوادهها در منزل بزرگتر فامیل دور هم بر سر سفرهی شب یلدا جمع میشوند و یلدا را جشن میگیرند. در برگزاری یلدا، کودکان بهعنوان مجریان آینده و زنان بهعنوان محور زندگی و خانواده و بسترساز گردهم آمدن اقوام و دوستان، مطرح هستند. بزرگترهای فامیل بهعنوان حاملان فعلی و ناقلان این جشن آیینی شناخته میشوند. در جریان برگزاری بخشهای مختلف یلدا، ارزشهایی چون هویت فرهنگی، توجه به طبیعت و گاهشماری سنتی، ارجنهادن به جایگاه مهم زنان و کودکان در خانواده، آشتی، دوستی، مهماننوازی و آشنایی با محترمشمردن بیانهای گوناگون فرهنگی مورد توجه قرار میگیرند و به نسل آینده منتقل میشوند. یلدا به سبب شاخصههای اقلیم زیستی مردمان این سرزمین و ارتباط آن با طبیعت و کیهان، از روزگاران کهن تا به امروز استمرار داشته است و متناسب با گذر زمان تغییراتی ظاهری در نحوهی برگزاری آن دیده میشود، اما ساختار و ماهیت آن تغییری نکرده است و همچنان اقوام گوناگون این سرزمینها، یلدا را برگزار میکنند.”
آنچه در توضیح پروندهی یلدا در یونسکو آمده مبین این موضوع است که یلدا فقط یک جشن باستانی محض نیست. یلدا حامل پیامهای بزرگ انسانی است که برای زندگی امروز و فردای بشر سودمند است. یلدا در دل تاریکترین و بلندترین شب سال، استعارهی روشنایی و امید است، اینکه سیاهی و تاریکی ماندنی نیست و روشنی و نور رسیدنی است. جشنهای شبانهی یلدا با وجود تفاوتهای نسبی، شور و شعف یک فرهنگ کهن را در پیروزی نور بر تاریکی نشان میدهد. میوهها، خوراکیها و رسوم و آیینهای شب یلدا نیز استعارههایی زیبا در شعر بلند یلدا هستند. هندوانه نماد صلح و آبادانی است و انار نماد برکت، شادی و زایش است. فال حافظ نشان امید به روزهای روشنتر و بهتر است و روشن کردن شمع نماد پیروزی نور بر تاریکی است.
جشن یلدا در بسیاری از مناطق افغانستان پیشینهی دیرینهای دارد. شب چلهی کلان در شهرهای غربی افغانستان با شبنشینی و موسیقی و شاهنامهخوانی همراه بوده و است و در سالیان اخیر با مراسم با شکوه توسط نهادهای فرهنگی و ادبی پاسداشت شده است و در کنار آن خانوادهها، سفرهی یلداییشان را گسترده و مهمانی خانوادگی برپا داشتهاند.
جشن باستانی شب یلدا، فرصت مهرورزی و دوستی است و گریز از تاریکیهایی که روانهایمان را فرا گرفته است. این شب، تجلی مهربانی و آشتی و نزدیکی فرهنگی مردمان منطقه است که سیاست با مرزکشیهای خود، آنها را از هم جدا ساخته است. پس بر ماست که این شب عزیز را بهتر پاس بداریم که در عصر تقابل یا گفتگوی فرهنگها، نمادهای فرهنگی معرف هویت فرهنگی دولت-ملتهای امروزی است.
آدرس کوتاه : www.parsibaan.com/?p=1377
