دکتر مریم ظریف، استاد دانشگاه

بخش سوم

5. بررسی فرایندهای واجی در گویش هروی
الف. فرایند واجی ابدال:
1) ابدال مصوت بلند آ /A/به مصوت کوتاه وُ/o/ :
جان (بدن)/ جُن: به جُن مه خور چی می‌مالی پری‌جو (همان: 121).
جان/ جو (پری‌جو): به سر مه رُزَ شاو کردی پری‌جو (همان: 109).

خواهان/ خواهُن: نه هم خواهن بمو چوکی وزیره (همان: 3).
شانه/ شُنه: پری‌جو زلفکا خور شُنه کردی (همان: 4).
زولانه/ زَولُنه: دلی دیشتم که اور زَولُنه کردی (همان: 4).
دیوانه/ دیوُنه: به یک چیشمک کو مر دیونه کردی (همان: 4).
زبان/ زبون: نمیغذاریم زبون ما بی‌نمک شه (همان: 118).
2) ابدال مصوت بلند آ /A/ به مصوت کوتاه و صامت و /ew/:
آب/ آو: چکار می‌شد دلک مه آو نمی‌شد (همان: 29).
3) ابدال مصوت بلند آ /A/ به مصوت کوتاه وُ/o/:
تمام/تموم (تمُم): مه هم مثل تموم عاشقایم (همان: 7).
4) ابدال مصوت بلند آ /A/ به مصوت کوتاه /e/ :
چرا / چری: چری از تو جدایُم مه پری‌جو(همان: 2). [در این دوبیتی‌ها نیز تکرار شده است: ( 16- 31-41- 53-59-67-92-102-104].
داشتم / دِشتُم: دلی دیشتم که اور زَولُنه کردی (همان: 4).
5) ابدال مصوت بلند آ /A/ یا مصوت کوتاه اَ /a/ با صامت ب /b/ به مصوت صامت /ew/:
خواب/ خاو: اگی بیداری یا خاوی پری‌جو (همان: 25). [در این دوبیتی‌ها نیز آمده: 29- 47- 58- 88- 97- 113].
شب/ شاو: به ته شاوا سیاه دوبیتی‌ها مه (همان: 25). [در این دوبیتی ها نیز تکرار شده است: 29- 30- 88- 97- 109- 119].
مهتاب/ مهتاو: به‌قرآن مثل مهتاوی پری‌جو (همان: 25).
آب/ آو: چکار می‌شد دلک مه آو نمی‌شد (همان: 28).
تاب/تاو: صدا خور تاو و پچ می‌داد و می‌گفت (همان: 83).
تابستان/تاوستون: همو تخ‌بوم و تاوستون و گرمی (همان: 88).
آفتاب/ افتاو: تو افتاوی و مه چرغی ندارم (همان: 119).
6) ابدال مصوت بلند و/U/ به مصوت کوتاه /o/ :
کوه/ کُه: اگی کُه هم که باشی، مه صدایم (همان: 8).
سوختن/سُختن: بسُختی مر دگه حالی ندارم (همان: 19).
7) ابدال مصوت بلند /i/ ای، به مصوت کوتاه /e/ اِ ، معمولاً در “می” علامت استمرار فعل:
میشه/ مِشه: نمِشه پشت گردن خور بخارم (همان: 91). [این فعل در دوبیتی‌های زیادی به تکرار آمده است: (8-47-49-91-93(3بار)-96- 103- 105(3بار)- 106(3بار)- 110- 115(2بار)].
میرود/ میره: نمِره هیچی از یادم پری‌جو (همان: 89).
می‌گویم/مِگُم: کسی مِگه پری‌جو مه کجایه؟ (همان: 13). [این فعل در این دوبیتی‌ها نیز آمده است: (7-12(2بار)- 13(2بار)- 16- 28- 37]
می‌زند/مِزنه: همیتاو مِزنه دل خور به سینه (همان: 23).
می‌داد/ مِداد: نمِدادُم پری کاشکی به تو دل (همان: 23).
می‌گذارم/ مغذارم: نمِغذارُم که از پیش مه بری تو (همان: 8).
میکند/مِکُنه:جرینگس مِکنه تا چوریا تو (همان: 1).
پیچ/پِچ: صدا خور تاو و پِچ میداد و مِگفت/ خراب تور نبینم بچه‌کاکا (همان: 83).
8) ابدال مصوت کوتاه اَ /a/ به مصوت کوتاه /e/ :
9) آتَش / آتِش: زغند آتِش اِفتاده به جُن مه (همان: 2).
من/ مه (حذف ن): مه صُقدی خالک کنج لبا تو (همان: 1).
کاربرد “مه” به جای “من” در این دوبیتی‌ها نیز آمده است: [2(3بار)- 3(2بار)- 4- 7- 8(3بار)- 9- 10- 12(2بار)- 13(2بار)- 14- 15(2بار)- 17(2بار)- 18(2بار)- 25- 27- 29-30(2بار)- 31-32-34-35(2بار)- 36- 40-41-42-44-47- 52- 53(3بار)- 54-61-62(4بار)- 63- 67(2بار)- 80].
10) ابدال مصوت کوتاه اُ /o/ به مصوت کوتاه اِ /e/:
:اُفتاده/ اِفتاده: زغند آتش اِفتاده به جُن مه (همان: 2).
11) ابدال مصوت کوتاه اَ /a/ به مصوت کوتاه اُ /o/:
میخواهَم/ مایُم: دگه بسَّ منه هیچی نمایُم (همان: 3).
داشتَم/ دِشتُم: دلی دِشتُم که اور زَولُنه کردی (همان: 4).
دارَم/ دارُم: نیایی هم بحل دارُم پری‌جو (همان: 7).
12) ابدال مصوت کوتاه اَ /a/ به مصوت کوتاه اِ /e/ :
نَه/ نِه : نِه دل مه مایل تخت امیره
نِه هم خواهُن بَمو چوکی وزیره (همان: 3).
13) ابدال مصوت کوتاه وُ /o/ پیش از صامت /w/ که در گویش معیار تهران و کابل به دو شکل مختلف به‌کار می‌رود، در گویش هروی متفاوت از هردو است:
تهران نوروز Nowruz / کابل nawruz / هرات نورُز Nawroz :
به‌غم نورُز و امسالی پری‌جو (همان: 121).
14) ابدال مصوت کوتاه وُ /o/ به مصوت بلند او /U/:
فروختن/ فوروختن (می‌فوروشم) : نمیگم فرش ماوری می فوروشم (همان: 37).
15) ابدال /b/ب پایانی به /p/پ:
چسب/ چسپ: به دوبیتی نچسپک هیله بیله (همان: 98).
16) ابدال صامت /t/ ت به صامت /d/ د: مطبخ مدبخ (در کتاب پری‌جو نمونه‌ای ندارد).
17) ابدال صامت ب به /ew/ :
شب/ شَو : همو شاوا، همو دور و زمونه (همان: 88).
خواب/ خاو: تو هم خاو شو که چند شاوه نخفتی (همان: 97).
18) ابدال صامت /j/ ج به صامت /sh/ ش: مجتبی/ مشتبی (در کتاب پری‌جو نمونه‌ای ندارد)
19) ابدال صامت /j/ ج به صامت /ch/ چ: مسجد/ مچت (در کتاب پری‌جو نمونه‌ای ندارد.)
20) ابدال صامت /h/ ح به صامت /b/ ب: مستراح/ مستراب (در کتاب پری‌جو نمونه‌ای ندارد)
21) ابدال مصوت و صامت کوتاه /ad/ به مصوت و صامت بلند /aad/ : آمد آماد (در کتاب پری‌جو نمونه‌ای ندارد)
22) ابدال صامت /د/ به /ت/:
قد/ قت: عجب قت و عجب بالا پری‌جو (همان: 116).
23) ابدال د /d/ پایانی به ز /z/: گنبد گمبز (در کتاب پری‌جو نمونه‌ای ندارد)
24) ابدال د /d/ پایانی ساکن به های غیر ملفوظ:
نمی‌شود/ نمیشه: بزو گفتم که میشه ازمه باشی؟ به ناز و نخره گفتک ها نمیشه (همان: 8).
25) ابدال صامت ر/r/ به صامت ل /L/ و برعکس: انجیل/ انجیر، برگ/ بلگ، مرهم/ ملهم، رمبیدن/ لمبیدن. (تمام این نمونه‌ها در گویش هروی موجود است، ولی در کتاب پری‌جو نمونه‌ای ندارد).
26) ابدال صامت ژ /zh/به صامت ج /j/: رژه/ رجه، ژاکت/ جاکت، مژه/ مجه، ژاله/ جاله (این نمونه‌ها نیز در گویش هروی به‌کار می‌رود؛ ولی در کتاب پری‌جو نمونه‌ای ندارد).
27) ابدال صامت س /s/ به ش /sh/ :
نشسته/ شیشته: نگو هیچی که دلتنگم پری‌جو/ که شیشته بم سر سنگم پری‌جو (همان: 5).
28) ابدال صامت‌های غ/ ق/ gh به صامت خ/kh/ : باغچه باخچه (نمونه‌ای در پری‌جو ندارد).
29) ابدال مصوت صامت /af/ به مصوت صامت /ew/ :
کفش کوش (کاوش): همو شُکّه که کاوشا یو زری یه (همان: 5).
30) ابدال صامت /ف/ ب/ صامت /پ/: گوسفند گوسپند، اسفناج اسپناج، فلیته پلیته (این نمونه‌ها در گویش هروی کاربرد دارد؛ ولی در کتاب پری‌جو نمونه‌ای ندارد).
31) ابدال صامت گ /g/ به صامت ق /q/ و برعکس:
نمیگذارم/ نمیغذارم: نمیغذارم که از پیش مه بری تو/ به او دنیام بری پیش تو میایم (همان: 8).
لگد/ لقت: همو “شیشتُم لقت” و دس درازی (همان: 86).
32) ابدال دو صامت ن/ ب/ n/b/ به صامت /م/ m/: شنبه/ شمبه، تنباکو/ تمباکو، پنبه/ پمبه ( این کاربردهای گویش هروی در پری‌جو نمونه‌ای ندارد).
33) ابدال صامت /h/ ساکن به صامت /y/ ی/ پس از مصوت کوتاه /e/ :
بهتر بیتر: همی بیتر دگه سازه ببندم (همان: 95).
34) ابدال صامت /h/ /ه‍/ به صامت /y/:
می‌خواهم/ مایُم: مه تور مایُم به مه چه هرچی هسته (همان: 114).
35) ابدال /ه‍ /h/ پایانی به /م/ m/:
به/ بم: پری بی‌جوره بم روی زمینه (همان: 12).
36) ابدال صامت /y/ پایانی به صامت /r/ : بشوی بشور (در پری‌جو نیامده).
37) ابدال «است» به «ه»های /h/ غیر ملفوظ، بعد از صامت:
نه دل مه مایل تخت امیره/ نه هم خواهن بمو چوکی وزیره/ دگه بسَّ منه هیچی نمایم/ پری‌جو مر خدا از مه نگیره (همان: 3).
حیات است/ حیاته. نبات است/ نباته. هرات است/ هراته:
دوبیتی‌ها اگی نقل و نباته/ اگی تلخه همه یا شکلاته
نگو از سن و سال تو به دوره/ که مقصد مه فقط لهجی هراته (همان: 6).
تبدیل «است» به «یه»، بعد از مصوت‌ها:
پری‌جو چُرتی یه و دل گرفته (همان: 50).

ب. فرایند واجی کاهش یا حذف
1. حذف صامت /ت/ t/:
جفت گاو/ دوتا گاو جوره: همی جفگاو مر هم پیشکش بگیره (همان: 40).
2. حذف صامت /د/ d/ :
دزد/ دُز: یکی حیرون دُزّ و اختطافه (همان: 79).
3. حذف مصوت /ا/ A/ از پایان حرف «را» :
او را/ اور: بمره هرکه اور آزرده کرده (همان: 41).
. مرا/ مر: چکار کردم که مر اخطار دادی (همان: 44).
گرسنه/ گشنه (در بین مردم خیلی رایج است، ولی در کتاب پری‌جو نیامده).
4. حذف صامت /ع/ و کشش مصوت /اَ/ a/ :
بعد بد: وُ بَد ازو به فکر زرگری شم (همان: 24).
5. حذف صامت /ن/:
نشسته/ شیشته: آخه تا کی مه یکه شیشته باشُم (همان: 13).
من/ مه: اگه کفتر بشی تو مه هوایم (همان: 8).
6. حذف صامت /ه/ h/ ساکن پس از مصوت کوتاه /اَ/ a/ و مصوت کوتاه /o/ و ایجاد کشش در مصوت:
بهر بر، پهلو پلو، زهره زُره. (تمام این موارد به وفور در گویش هروی کاربرد دارد، ولی این نمونه‌ها در پری‌جو نیامده است).
7. حذف صامت پایانی /هـ/ h/ پس از مصوت‌های بلند:
سیاه/سیا: ازو چیشما سیا سرمه کرده (همان: 4).
8. حذف صامت /هـ/ h/ در علامت جمع‌ها:
زلف‌ها/ زلفا: به زلفا تو دلم چنگاو نمیشد (همان: 29).
هزارها/ هزارا: به ته دل مه هزاراتا سواله (همان: 53).
چشم‌ها/ چیشما: که دریا هم همو چیشما پری یه 33
9. حذف صامت /ه/ h/ از حرف ربط هم: دنیا هم/ دنیام8.
10. حذف صامت /و/ w/ :
شوی/ بشی. بروی/ بری:
اگی کفتر بشی تو، مه هوایُم/ اگی کُه هم که باشی مه صدایُم
نمیغذارم که از پیش مه بری تو/ به او دنیام بری پیش تو میایُم (همان: 8).
11. حذف “را” نشانه‌ی مفعول و آوردن /ه/ h/ غیر ملفوظ به‌جای آن:
نده پندم که مه پنده نمایُم/ به هیچ‌جا هیچ پیونده نمایُم
پری بس منه خال لب تو/ بخارا و سمرقنده نمایُم (همان: 34).
فرایند واجی حذف در گویش هروی و برخی لهجه‌های دیگر فارسی در داخل افغانستان باعث شده است تا یک جمله‌ی سه کلمه‌ای با وجه استفهامی (انکاری)”من چه می‌دانم” به یک واژه‌ی سه حرفی “مچم” تبدیل شود:
کدو عبرت مچم گفته که چاقی/ به ته خونه به خو باسکل خریده (همان:50).

فرایند واجی افزایش
1) افزودن «م» به حرف ربط به:
به/ بم. بمو / به او: نه هم خواهُن بمو چوکی وزیره (همان: 3).
2) افزودن «ی»: چشم/ چیشم. چیشمک: به یک چیشمک کو مر دیونه کردی(همان: 4).
3) افزودن «غ» به واژه‌ی نزدیک و حذف «د»: وُ کرسی هِلّه‌گک نغزیک اُرسی (همان: 1).

پ) فرایند واجی جابه‌جایی یا قلب:
صدقه/ صقدی: مه صقدی خالک کنج لبا تو (همان: 1).
مه صقدی تو سر یاری گرفتی (همان: 121).
ت) فرایند واجی افزایش:
چند نکته‌ی دستوری و آوایی گویش هروی
نشانه‌های زیادی و کمی:
برخی واژگان خاصی در گویش هروی کاربرد دارد که به عنوان واحد شمارشی به‌کار می‌رود و نشانه‌ی کم یا زیاد بودن موصوف است، مانند: یک چکه (قطره) آب، یک نم آب، یک خانه زن (خیلی کدبانو بودن یک خانم ) و …
یک چکه دل:
مه هم مثل تموم عاشقایم/ فقط یک چکه دل دارم پری‌جو(همان: 7).
یک پوره‌گک: مقدار خیلی اندک:
پری مایم که غم دل تو مه باشم/ اگی یک پوره‌گک دل دیشته باشی (همان: 36).

زغند آتش: گلوله بزرگ ذغال آتش گرفته سرخ
زغند آتِش اِفتاده به جُن مه/ به قرآن خیلی تور مایُم پری‌جو
دکّه/ یک دکّه: مدت زمان اندک، یک لحظه:
اگی یک دکّه گک پیش مه بیایی/ پری‌جو، از تو چیزی کم نمیشه! (همان: 18).
نشانه های پرسش
چرا/ چری: چری یکّه پری؟ آخه مه هستم (همان: 67).
کدام/ کدو: کدو عبرت مچم گفته که چاقی! (همان: 50).
کیست/ کینه: نپرس از مه کجایه یا که کینه (همان: 12).
بیان باهمی در گویش هروی (خودی)
بگو صل علی … وقتی خدا هم/ خودی تو با درودا هم‌صدایه (همان: 71).

واژه‌نامه:
آر گرفتن/ آر آوردن: غرض گرفتن،
نمیشه پشت گردن خور بخارم/ به دوبیتی دگه آر خور نیارم (همان: 91).
ادلی: درست و دقیق. مناسب و برابر:
بگو آخه دگه از مه چی مایی؟/ که ادلی مر کوتاو کردی پری‌جو (همان: 109).
اشپول: سوت، سوت زدن:
صدا اشپول به مثل نی نمیشه (همان: 106).
بارش: هم به معنای باریدن و هم به معنای باران به‌کار می‌رود:
هوا ابری و بارش بی‌درنگه/ پری ورخی که دل مه تنگ تنگه
بیا بیرون بریم، شونه به شونه/ چکر بم زیر بارشا قشنگه (همان: 107).
بابو: پدربزرگ:
به بابو تو همی آخِر هفته/ بُگُفتُم هوش کُنک بابو که نفته (همان: 45).
بحل داشتن: حلال داشتن، روا داشتن: نیایی هم بحل دارم پری‌جو (همان: 7).
بِخکُل: تغییر یافته کلمه بالکل عربی به معنای کامل کامل. شاید هم به لحاظ روانی و شم زبانی، ترکیبی بین بیخ و کل انجام شده باشد، چرا که واژه بیخ و بیخی در گویش هروی به‌معنای کامل، اساسی و ریشه‌ای به‌کار می‌رود:
بزو: به او. میراث زبان پهلوی در گفتار فارسی دری بین مردم هرات.
بزو گفتم که میشه ازمه باشی؟/ به ناز و نخره گفتک ها نمیشه (همان: 8).
***
مه خود مه عاشق دوبیتی‌یا یُم/ بمی خاطر بمی حال و هوایُم
بُزو وختا کو باباطاهری بود/ مه کو بابا نیُم، اینجی سخایُم (همان: 99).
بنچه/ دسته، واحد شمارش گل و گیاه: دو بنچه گل و یک چوری بگیرم (همان: 24).
به‌دل شدن: جمله‌ای برای اظهار محبت و شعف زیاد. در دلم جا بگیری:
به دل مه شه همو چیشما سیا تو (همان: 1).
به کله کسی پریدن: با خشم و عصبانیت با کسی روبه‌رو شدن، شبیه حمله‌ی سگ یا مرغ:
همو موچّن جتِّ خیرندیده/ که بم کلّه پری‌جو مه پریده (همان: 61).
به‌غلاف بودن: در تنگنا قرار داشتن. اسارت روحی، روانی و جسمی:
یکی حیرون دُزّ و اختطافه/ یکی هم از قروتک بم غلافه (همان: 79).
پَخلوچه: قلقلک
به خاو دیدُم که تور پخلوچه کردم/ پری، تعبیر ای خاو مه چی میشه؟ (همان: 47).
پُخله کردن: خشم‌گرفتن، مانند مرغی که وقت عصبانی‌شدن و حمله‌کردن پرهایش را پف می‌کند:
همیتاو پخله کردک خور به جون مه/ که بند از بند مه از هم بکنده (همان: 62).
پرنِه: پرنِه پوز : کناره بینی:
بُمُره او کجا مثل پری یه؟!/ که پرنا پوزیو مثل اجاقه (همان: 46).
پشخم پشخم: راه‌رفتن در حالی‌که پشت خود را خم کرده باشند:
به رو پَلوَش سبِستایُم پری‌جو/ و پُشخم پُشخمک مایم پری‌جو
همیتاو یک دفه ورجُم بُزو بر/ صبرکو هاو! که میایُم پری‌جو (همان: 56).
پلوش/ پلوش سبست: برآمدگی میان جوهای کوچکی که میان باغچه‌ها می‌کشند و آبیاری زمین کشاورزی را راحت‌تر می‌کند. سبست: رشقه، گیاهی با برگ‌های نازک و ساقه‌های نسبتاً بلند نیم‌متری که برای غذای حیوانات خانگی علف‌خوار استفاده می‌شود.
پولوش شدن: سوختن، کباب شدن:
بسُختی مر، دگه حالی ندارم/ پولوش کردی پر و بالی ندارم (همان: 19).
به کرّی زدن: تظاهر به نشنیدن:
به کرّی خور نزی، بشنو صدا مر (همان: 59).
پینک: پیشانی:
نمام دسمال به پینک خو ببندی/ آخی هوش کو که کاوشا خور بکندی (همان: 65).
پُک به‌دم‌دادن: به سرعت آماده حرکت شدن و بلافاصله فرار کردن:
بده پُکه به دم، بد کینچینی یه/ بدیده مار، پری بجّی که جنگه! (همان: 64).
پلّه‌ی کرسی: یک ضلع از اضلاع چهارگانه‌ی کرسی یا صندلی. کورسی یا صندلی (به لهجه‌ی کابل) چهارپایه‌ای چوبی که زیر آن منقل آتش گداخته یا منقل برقی می‌گذارند و روی آن لحاف بزرگی پهن می‌کنند. کرسی تا کنون نیز بهترین وسیله‌ی گرمایشی در روستاها و اغلب خانه‌های شهری در افغانستان است:
کیچیری گوشت لند و پلِی کُرسی (پله‌ی کرسی)
وُ کُرسی، هِلّه‌گک نغزیک ارسی (همان: 10).
پیتاو/ کنج پیتاو: گوشه‌ی آفتاب‌گیر حیاط خانه که معمولاً زمستان‌ها آن‌جا می‌نشینند و کارهای دم‌دستی مانند تابیدن پیه برای چراغ‌های روغنی، نخ‌ریسی، بافتن انواع لباس یا زیرانداز و … می‌شوند:
بده خشتی، بده زاوی پری‌جو/ بسازم کنج پیتاوی پری‌جو
زمستُنا که پیتاوی نباشه/ به مثل بُز به گَنگاوی پری‌جو (همان: 55).
پیشراو/ پتکه: از نزد خود راندن و با خشم سخن گفتن:
فقط هِلّه‌گکی پیشتر خزیدُم/ به یک پیشراو کو مر نسوار دادی (همان: 44).
پیشکش/ مهریه: پول یا کالایی معادل پول که پدر عروس از داماد طلب می‌کند.
مه می ترسُم به خُسرونی بیایُم/ همی جُفگاو مَرَم پیشکش بگیره (همان: 40).
پی‌لنگی: پا جلو یا پشت پای کسی انداختن و او را به زمین زدن:
صدا اشپول به مثل نی نمیشه/ و پی لِنگی زدن، زَنگی نمیشه (همان: 106).
ادامه دارد