به مناسبت هژدهم عقرب/آبان زادروز علامه محمد اقبال لاهوری

محمد اقبال لاهوری یا علامه اقبال (۱۸ آبان ۱۲۵۶ سیالکوت تا ۱ اردیبهشت ۱۳۱۷ لاهور) شاعر، فیلسوف، سیاست‌مدار و متفکر مسلمان هندی- پاکستانی بود که اشعار زیادی نیز به زبان‌های فارسی و اردو سروده‌است. اقبال نظریه‌ی یک کشور مستقل را برای مسلمانان هند مطرح کرد که در نهایت منجر به ایجاد کشور پاکستان شد.

محمد اقبال لاهوری در سال ۱۲۵۶ شمسی در یک خانواده متدین به دنیا آمد. زادگاه اقبال لاهوری شهر سیالکوت پنجاب هند بود. پدرش بازرگان بود و اجدادش همه از برهمنان کشمیر بودند که در قرن هفدهم به دین اسلام مشرف گشتند.

اقبال دوران کودکی و نوجوانی را در زادگاه خود گذراند. زبان های فارسی و عربی را در مدارس قدیمه آنجا و به روش سنتی فرا گرفت و با مقدمات علوم اسلامی و معارف قرآنی آشنا شد؛ سپس به مدرسه‌ای وارد گردید که مبلغان مسیحی اسکاتلندی با نام” اسکاچ میشن” در سیالکوت تأسیس کرده بودند، و به فراگیری اصول و مبادی علوم جدید مشغول شد.

مقدمات عرفان نظری و الفاظ و اصطلاحات خاص آن از پدرش آموخت که در سلسله‌ی قادریه تعلق خاطر داشت، اقبال نیز در آغاز جوانی به این سلسه پیوست.

اقبال همواره کوشید که با آگاهی مردم را از بند استعمار برهاند؛ ازاین رو نگاهی ژرف به کشورهای استعمارشده‌ی اسلامی پیرامون خود داشت و با نظر به ویژگی‌های سیاسی آن زمان و اندیشه‌های اسلامی، او پذیرش ویژه‌ای پیدا کرد. دلیل دیگر چهرهٔ فرامرزی وی را می‌توان در پیوستگی فرهنگی و تاریخی و مذهبی کشورش با برخی کشورهای همسایه مانند ایران و افغانستان دانست.

اقبال یکی از فیلسوفان بزرگ اسلام است که منبع فکرشان با قرآن ارتباط دارد. اقبال معتقد است که روح قرآن با تعلیمات یونانی سازگاری ندارد و بسیاری از گرفتاری‌ها از اعتماد به یونانی‌ها ناشی شده‌است. از نظر وی از آن‌جا که روح قرآن به امور عینی توجه داشت و فلسفهٔ یونانی به امور نظری می‌پرداخت، کوشش مسلمانان برای فهم قرآن از منظر تعالیم یونانی محکوم به شکست است.

آثار اقبال لاهوری

نالهٔ یتیم نخستین اثر اقبال بود. وی آن را در سال ۱۸۹۹ در جلسه سالیانه انجمن حمایت‌الاسلام در لاهور خواند. آثار اقبال به‌طور کلی عبارت‌اند از:

علم‌الاقتصاد، تاریخ هند، اسرار خودی (منظوم، فارسی)، رموز بی‌خودی (منظوم، فارسی)، پیام مشرق (منظوم، فارسی)، بانگ درا، زبور عجم (منظوم، فارسی)، جاویدنامه (منظوم، فارسی)، پس چه باید کرد ای اقوام شرق (منظوم، فارسی)، احیای فکر دینی در اسلام (انگلیسی)، توسعهٔ (سیر) حکمت در ایران (انگلیسی)، مثنوی مسافر، بال جبرئیل، ضرب کلیم،  ارمغان حجاز، تجدید بنای اندیشه دینی در اسلام و….

نمونه‌ی شعر فارسی اقبال لاهوری

دیوانه و دلبسته‌ی اقبال خودت باش

سرگرم خودت عاشق احوال خودت باش

یک لحظه نخور حسرت آن را که نداری

راضی به همین چند قلم مال خودت باش

دنبال کسی باش که دنبال تو باشد!

اینگونه اگر نیست به دنبال خودت باش

پرواز قشنگ است ولی بی غم و منّت

منّت نکش از غیر و پر و بال خودت باش

صدسال اگر زنده بمانی گذرانی

پس شاکر هر لحظه و هر سال خودت باش