نویسنده: محمد کاظم کاظمی

لغت‌نامه‌ها و لغت‌نامه نویسان

اگر برنامه‌های قبلی ما را تعقیب کرده‌ باشید، می‌دانید که بحث ما به بهسازی زبان فارسی رسیده بود، به ورود واژگان بیگانه و کارهایی که برای حفظ زبان فارسی در مقابل آن انجام شده است. حال که بحث واژگان زبان است، شایسته است که قدری به خدمات کسانی بپردازیم که با تألیفات خودشان در زمینه‌ی فرهنگ‌نویسی، برای حفظ این زبان کوشیده‌اند.

لغت‌نامه یا فرهنگ یک زبان، یکی از ضروریات هر زبان است. باید کتابی که واژگان آن زبان را ثبت کرده و معنی کرده است، وجود داشته باشد تا در مواقع لازم بتوان به آن مراجعه کرد. وگرنه خیلی از واژگان در لابه‌لای متون گذشته از یاد می‌رود و از دایره‌ی گفتار نیز خارج می‌شود. گذشته از این که ما وقتی یک متن قدیمی را می‌خوانیم و در آن به کلمات دشوار برمی‌خوریم، باید بدانیم که معنی این کلمات چیست. و لغت‌نامه‌ها در حل این مشکل، نقش کلیدی دارند.

قدیمی‌ترین کتاب‌هایی که درباره‌ی واژگان فارسی وجود دارد، «لغت فُرس» از شاعر متقدم زبان فارسی اسدی طوسی است. این کتاب در قرن پنجم هجری یعنی نزدیک به هزار سال پیش نوشته شده است.

یک نکته‌ی جالب، این است که خیلی از لغت‌نامه‌های مهم و معتبر در قرن‌های گذشته، در خارج از قلمرو زبان فارسی نوشته شده است. چون مردم آن سرزمین‌ها به دانستن واژگان فارسی بیشتر نیاز داشته‌اند. از این جمله است کتاب «غیاث‌اللغات» از غیاث‌الدین رامپوری که حدود دوصد سال پیش در هندوستان نوشته شده است. همین طور کتاب «برهان قاطع» از محمدحسین بن خلف تبریزی که این هم باز در هندوستان تألیف شده است و «فرهنگ آنندراج» که به سفارش یکی از راجه‌های هندوستان به نام «آنند» و به دست محمد پادشاه منشی این راجه نوشته شده است یکی از فرهنگ‌های منظم و دقیق قدیم است.

و در کنار این‌ها باید از کتاب مهم «لغات عامیانه‌ی فارسی افغانستان» تألیف عبدالله افغانی‌نویس یاد کرد که در افغانستان تألیف شده و ما دریکی از برنامه‌های قبل، به صورت خاص به آن پرداختیم.

حاصل سخن این که یک گروه وسیع از خادمان زبان و ادب فارسی که باید آن‌ها را شناخت و قدرشان را دانست، همین فرهنگ‌نویسان هستند. و باز در این میان باید خدمات فرهنگ‌نویسان هندوستان را قدر دانست، چون واقعیت این است که در یک دوره‌ی تاریخی، بیشترین فرهنگ‌های فارسی در هندوستان تألیف شده است و ما به بعضی از آن‌ها پرداختیم. در برنامه‌های بعد، می‌کوشیم که از بعضی فرهنگ‌نویسان معاصر نیز یاد کنیم.