نویسنده: محمد کاظم کاظمی

شاه شجاع درانی

برنامه‌ی ما به بررسی مناسبات خاندان پادشاهی درانی و زبان فارسی رسیده است. در برنامه‌های پیش، از احمد شاه درانی، تیمور شاه درانی دو پادشاه پدر و پسر گفتیم و نیز از بانوی شاعر، عایشه درانی. و حال به یکی دیگر از پادشاهان این سلسله می‌رسیم که هرچند در تاریخ افغانستان چندان خوش‌نام نیست، گویا در ادبیات، دستی داشته است و دیوان شعری به فارسی از او بر جای مانده است.

شجاع‌الملک، فرزند تیمور شاه درانی بود. او دو بار در افغانستان به حکومت رسید. بار اول در جوانی بود و زمانی که بعد از محمود برادرش به پادشاهی رسید و بار دوم، در میانسالی و بعد از تسلیم‌شدن امیر دوست‌محمد خان در جنگ با انگلیس‌ها.

یک نکته‌ی جالب در مورد شاه شجاع، عبارت روی سکه‌ی شاهی است که بیتی شعر به زبان فارسی است. وقتی او بار دوم به پادشاهی رسید، سکه‌ای ضرب کرد که روی آن نوشته شده بود.

سکه زد بر سیم و زر، روشن‌تر از خورشید و ماه / نور چشم دُرّ دُرّان، شه شجاع‌الملک شاه

اما این پادشاه به هر حال در میان مردم خیلی مورد نفرت بود، به دلیل این که مردم افغانستان او را وابسته به انگلیس‌ها می‌دانستند. به همین دلیل، مردم در مقابل این شعر روی پول‌ها، این بیت را ساختند:

سکه زد بر سیم زر، شاه شجاع ارمنی / نور چشم لات و بِرنِس، خاک پای کمپنی

که در اینجا، منظور از «لات» همان نایب‌الحکومه‌ی انگلیسی هندوستان است و بِرنِس هم که از رجال حکومت انگلیس بود و کمپنی نیز، همان کمپانی انگلیسی هند شرقی است.

به هر حال، شاه شجاع یکی از شاهان پرماجرای افغانستان است و جنگ‌ و گریزهای بسیار دارد و دو بار هم به حکومت می‌رسد و سرانجام نیز کشته می‌شود. اما با این حال، او شاعر نیز بوده و دیوانی از او باقی مانده است که کاملاً به فارسی است. چند بیتی از یک غزل شاه شجاع را می‌شنویم.

روی تو خجل ساخته نسرین و سمن را / رفتار تو افکند ز پا، سرو و چمن را

بلبل ز من آموخت نوا بر گل رویت / طوطی ز تو برداشته این طرز سخن را

تا شاه شجاع، از برم آن جان جهان رفت / تاب از دل و جان برد و توانایی تن را