نویسنده: محمد کاظم کاظمی

خطاهای زبانی / جمع و مفرد

در چند جلسه گذشته برنامه‌ی ما به یک موضوع مهم اختصاص یافته است، یعنی خطاهایی که بر اثر ناآگاهی یا سهل‌انگاری در میان اهالی زبان فارسی رخ می‌دهد. ما در چند برنامه‌ی پیش به خطاهایی اشاره کردیم که خود را به شکل تلفظ ناصحیح کلمات نشان می‌دهد. در این برنامه به یک دسته‌ی دیگر از خطاها می‌پردازیم، یعنی دقت‌نکردن در جمع و مفرد کلمات.

این را توضیح بدهیم که زبان عربی از جهات گوناگون بر زبان فارسی اثر گذاشته است، از جمله از جهت جمع‌بستن کلمات. در زبان فارسی، جمع بستن کلمات با «آن» و «ها» رخ می‌دهد. مثلاً می‌گوییم «سلاح‌ها» به معنی جنگ‌افزارها. یا می‌گوییم «مسأله‌ها» یعنی چند تا مسأله. اما همین کلمات «سلاح» و «مسأله» در خود عربی هم به صورت «اسلحه» و «مسائل» جمع بسته می‌شوند. یعنی «اسلحه» در اصل به معنی «سلاح‌ها» است  و «مسائل» در اصل به معنی «مسأله‌ها» است.

حالا بسیار اتفاق می‌افتد که شخص کلمه‌ی جمع عربی را دوباره با علایم جمع فارسی، جمع می‌بندد. مثلاً می‌گوید «مسائل‌ها» یا «اسلحه‌ها». یعنی در واقع مثل این است که بگوییم «مسأله‌ها ها» یا «سلاح‌ها ها»

به این کار، «جمع‌الجمع» می‌گویند. یعنی جمع بستن کلمه‌ای که خودش جمع است. نمونه‌ی بسیار رایج دیگر آن کلمه‌ی «امور» است که در واقع به معنی «امرها» یا «کارها» است، ولی دوباره جمع بسته می‌شود و «امورات» گفته می‌شود.

گاهی هم جمع و مفرد به شکلی دیگر رخ می‌دهد. یعنی کلمه‌ی جمع عربی به جای مفرد به کار می‌رود. مثلاً کلمه‌ی «تاجر» مفرد است و جمع آن در عربی «تُجار» می‌شود یعنی «تاجران». ولی بسیار دیده‌ایم که شخص کلمه‌ی «تُجار» را به معنی «تاجر» به کار می‌برد. مثلاً می‌گوید «همسایه‌ی ما یک تجار معروف است» و مورد معروف دیگر از این قبیل، کلمه‌ی «اولاد» است که در واقع جمعِ ولد است و به معنی «فرزندان» می‌شود، ولی در افغانستان معمولاً به صورت مفرد به معنی «فرزند» رایج است. مثلاً‌ به شخص گفته می‌شود که «تو چند اولاد داری.»

از این قبیل جمع‌الجمع‌ها بسیار داریم و بیشتر این‌ها در زمانی اتفاق می‌افتد که کلمه یک بار با قواعد زبان عربی جمع بسته می‌شود، باری دیگر با قواعد زبان فارسی.