نویسنده: محمد کاظم کاظمی

ویژگی‌های فارسی افغانستان در نظام آوایی

اگر برنامه‌های اخیر دنبال کرده باشید، می‌دانید که ما وارد یک بحث مفصل و گسترده شده‌ایم، یعنی تبادلات زبانی میان فارسی‌زبانان. همان طور که گفتیم زبان فارسی  در نقاط مختلف رنگ و بوهای متفاوتی دارد و همین سبب می‌شود که اهالی هر حوزه‌ی زبانی، از خصوصیات حوزه‌های دیگر بتوانند بهره ببرند و لذت ببرند. ما در این چند برنامه‌ی پیش روی، می‌خواهیم ببینیم که زبان فارسی افغانستان چه خصوصیاتی دارد که می‌تواند برای فارسی‌زبانان ایران جذاب باشد.

یکی از این جذابیت‌ها، در نظام آوایی یعنی شکل تلفظ کلمات است. در ایران شکل تلفظ خیلی از کلمات به مرور زمان تغییر کرده است و سرعت این تغییرات در ایران نسبت به افغانستان بیشتر بوده است. به همین دلیل، لهجه‌ی افغانستان با لهجه‌ی قدیم فارسی شباهت بیشتری می‌رساند.

مرحوم دکتر وحیدیان کامیار زبان‌شناسی ایرانی، در یکی از کتاب‌هایش سعی کرده است ببیند که در زمان حافظ کلمات شعر حافظ چگونه ادا می‌شده‌اند. حاصل کاوش‌های ایشان بر اساس شواهد مختلف، این است که شعر حافظ در زمان خود او، با لهجه‌ای خوانده می‌شده است که به لهجه‌ی کنونی افغانستان نزدیک‌تر است. مثلاً در شعر حافظ، کلمه‌ی «یَک» با فتحه تلفظ می‌شود که همان تلفظ افغانستان است. ولی ایران این کلمه اکنون به صورت «یِک» تلفظ می‌شود. این را از کجا می‌فهمیم؟ از این که کلمه‌ی «یَک» در غزل حافظ با «شک»، «نمک» و «الله معک» قافیه شده است.

یا در شعر حافظ، کلمه‌ی «نَو» به همین صورت تلفظ می‌شود و با «درو» و «پرتو» قافیه می‌شود. در حالی که در ایران این کلمه فعلاً به صورت «نُو» رایج شده است.

و همین طور است کلماتی که مصوت مرکب «اَی» دارند، مثل «کَی»، «شَی» و «مَی» که در افغانستان به همین شکل تلفظ می‌شوند، ولی در ایران با کسره ادا می‌شوند به صورت «کِی» و «مِی»

یکی دیگر از این خصوصیات که در لهجه‌ی مردم افغانستان هست و البته در بعضی نقاط ایران هم دیده می‌شود، تفاوت میان حرف «قاف» و «غین» است. به طوری که کلمه‌ی «قدر» به معنی ارزش، با کلمه‌ی «غدر» به معنی پیمان‌شکنی دو تلفظ متفاوت دارد. ولی در ایران این‌ها تقریباً یکسان تلفظ می‌شود.

به این صورت، لهجه‌ی فارسی افغانستان برای خیلی از مردم ایران، جذابیت خاصی دارد به خصوص در مواقعی که بحث دکلمه‌ی شعرهای شاعران کهن در میان باشد.

اما دامنه‌ی این خصوصیات جالب زبانی، از این هم وسیع‌تر است و ما در برنامه‌ی بعد موارد دیگری را هم بیان خواهیم کرد.