نویسنده: محمد کاظم کاظمی

فارسی افغانستان و متون کهن

اگر برنامه‌های گذشته را دنبال کرده باشید، می‌دانید که بحث ما به اینجا رسید که زبان فارسی افغانستان، گنجینه‌ای از واژگان کهن فارسی را در خود دارد که هم برای دیگر همزبانان جالب و جذاب است و هم برای خود مردم افغانستان می‌تواند مایه‌ی اعتماد به نفس و مباهات باشد تا نگذارند که کلمات بیگانه جای این واژگان را بگیرد.

در زمینه‌ی‌ پیوند لهجه‌های گوناگون زبان فارسی افغانستان و متون کهن فارسی، بعضی از ادبا تحقیقاتی کرده‌اند و نشان داده‌اند که فارسی افغانستان چقدر می‌تواند برای درک بهتر تاریخ بیهقی، شاهنامه‌ی فردوسی آثار مولانا جلال‌الدین، آثار عبدالقادر بیدل و دیگر متون کهن ادب فارسی به کار بیاید. و بدون آگاهی از معنی این واژگان، چه بسا که دریافت این متون هم سخت می‌شود. یک نمونه بگوییم. در تاریخ بیهقی و در داستان حسنک وزیر، در جایی گفته می‌شود «سنگ دِهید». کسی که در ایران این متن را می‌خواند ممکن است «دهید» را به معنی «بدهید» تصور می‌کند و متوجه نشود که منظور چیست. در حالی که در اینجا این «دهید» به معنی «بزنید» است و «سنگ دهید»، یعنی «سنگ بزنید». این «دِه» به معنی «بزن» هم اکنون در بسیاری از مناطق افغانستان رایج است، در حالی که در ایران از رواج افتاده است.

در داستان رستم و اسفندیار شاهنامه‌ی فردوسی، آنجا که رستم بهمن فرزند اسفندیار را مهمان می‌کند، فردوسی می‌گوید که

چو دستارخوان پیش بهمن نهاد / گذشته سخن‌ها بر او کرد یاد

این دستارخوان ممکن است برای یک خواننده‌ی‌ ایرانی این شعر، مبهم باشد. ولی در افغانستان دستارخوان به معنی سفره رایج است.

نظیر این موضوع را در مورد شعرهای بسیاری از عبدالقادر بیدل هم می‌توان ملاحظه کرد. زبان شعر بیدل زبان فارسی رایج در حوزه‌ی شرقی است یعنی شبه قاره و افغانستان. و در آنجا بعضی کلمات به معنایی به کار می‌رود که با آنچه در ایران است، فرق دارد. مثلاً کلمه‌ی «تمکین» در افغانستان به معنی «وقار و آرامش» است و در ایران به معنی «اطاعت کردن». حالا وقتی شعر بیدل را می‌خوانیم، می‌بینیم که تمکین با این معنی اطاعت برابر نمی‌شود.

تمکین کجا به سعی خرامت رضا دهد؟ / کم نیست این که نام تو ام بر زبان گذشت

اینجا منظور شاعر این است که خرامیدن تو، آرامش مرا به هم می‌ریزد و اینجا سخنی از اطاعت نیست.

و از این قبیل موارد، به خصوص در شعر مولانا جلال‌الدین بلخی بسیار است و ما در برنامه‌ی بعد به آن‌ها می‌پردازیم تا کتاب سودمندی را هم در این زمینه معرفی کنیم.