نگارنده: عالم‌پور عالمی

«پرسه در دیگری» کتاب ارزش‏‌مندی‏‌ است که شعر دو دهه‏‌ی هرات را به واکاوی گرفته است. این کتاب در بهار ۱۴۰۰، از سوی انتشارات آن و انجمن ادبی هرات چاپ شده است.  «پرسه در دیگری» ۲۷۲ برگ دارد و در پنج‏‌صد شمارگان به بازار کتاب آمده است. انتخاب نامِ کتاب، بسیار هوش‌‏مندانه و مرتبط با درون‌مایه‏‌ی آن می‌باشد. طرح جلد و صفحه‏‌آرایی این کتاب را آقای روح‏الامین امینی انجام داده است. پیش از این‏‌که وارد متن و معرفی «پرسه در دیگری» شوم؛ لازم می‏‌دانم چند سخنی را در مورد شعر امروز و نیازمندی جریان‏‌شناسی شعر معاصرِ افغانستان بگویم و در ادامه به معرفی و بررسی «پرسه در دیگری« بپردازم.

اگر شعر چند دهه‌ی پسین افغانستان را به بررسی بگیریم، متوجه می‌شویم که حاصلِ کارِ شاعران، جز «تغزل و زیباسازی فاجعه، بازی با تأویلات و آلوده‏‌کردن فضای شعر با کنایه‌های بی‌ارزش و بی‌خطر» چیز دیگری نیست.

شعر افغانستان وابسته به کنش‌‏هایی شده است که باید انجام شود و سپس سر و کله‌ی شاعری سبز گردد، واکنشی داشته باشد و نوحه‏‌سرایی به راه بیندازد. اکثرِ شاعرانِ امروز دست در زیرالاشه نشسته‏‌اند و چشم به راه فاجعه‌ای استند که اتفاق بیفتد و سپس به نوحه‌‏سرایی و نظم‌‏گرایی بپردازند. در واقعیت امر، به پای زیباسازی فاجعه نشسته‌‏اند تا نظم‌های بی‌‏نظمی را به ‏نام شعر، به خوردِ ملتِ نظم‌پرور بدهند. اگر چنین واکنشِ تقبیح‌گرایانه نداشته باشند، قطعاً در ساحتِ شاعری‌ شان شک روا داشته می‌شود و آن‌گاه نام و نشان و پای‌گاه اجتماعی‌‌شان به زمین می‌خورد و همه‌ی «توهمات» شان، هم‌دمِ بادِ فنا می‌‏گردد. البته این یک امر کلی نیست و متوجه همگان نمی‏‌شود. استند کسانی که کارهای ارزش‏‌مندی انجام داده‌‏اند و شعرشان پر از تصویرسازی‏‌های بدیع، کشف‏‌های تازه و نگاه و مفاهیم نو است.

حالا که کم‌تر فاجعه‌ای رخ می‌نمایاند و زمینه‌ی واکنش را کنش‌های ناواکنش‌مانده گرفته‌اند؛ دست برده‌ایم به گریبان بداهه‌سرایی و از پرت و پلاهای خود، چنان استقبال می‌کنیم که نظیرش را «خزعبلات ادبی» هم ندیده است. اگر با این نوعِ فهم از مفاهیم و با این نوع نگرش و بینش به پیش برویم، پوزِ ادبیات نیم‌بند و جانِ شعرِ نیمه‌جانِ خود را به خاک خواهد مالیدیم.

گذر زمان، سبب تحول ادبیات می‌گردد؛ فرم و شکل آن تغییر می‌یابد، اندیشه‌های نوینی پیدا می‌شود و ما را به‌جهانِ دیگری پرتاب می‌کند. شعرِ امروزِ افغانستان، دل‌بستگی و شیفتگی فراوانی با شعر و ادبیات کلاسیک دارد. دل‌کندن و دل‌بریدن از این معشوقه‌ی با «خط و خال و با نرگسِ فتان»، سبب محوِ قداست‌زدگان می‌شود! عشق و مهرِ ادبیات کلاسیک، چنان در دل‌های دل‌شده‌ی مان لمیده است که فرهادوار به کوه‌کندن مشغولیم و بی‌خبر از زمانه‌ی خویش. شعر امروز، پاسخ‌گوی نیازهای روحی انسان معاصر و  نسلِ امروز است. شادبختانه، خصلت و خوی و رفتارِ شعر امروز را در نگرش‌های تازه‌ای متوجه می‌شویم. این رفتارها، عمومیت ندارند، تنها می‌توان در کارِ معدودی دید و این معدودها بیش‌تر هراتیان عزیز استند. شاعران مطرح امروز در هرات بالیده‌‏اند و کارهای قابل ملاحظه‏‌ای انجام داده‌‏اند. همین کارهای متفاوت و بازتاب نگاه‌‏های نو سبب شده است که کتاب پرسه در دیگری نوشته شود و شکل‏ بگیرد.

ناشادبختانه یکی از معضلات جامعه‏‌ی ادبی افغانستان این است که تا اکنون در فقدان نقد و نقادی قرار داشته است. نقد و نقادی و نظریه‌‏پردازی کم‏‌تر اتفاق افتاده است و منتقدان ادبی هم در برابر متن رواداری و مدارا کرده‏‌اند، اکثر نقدها جانب‏‌دارانه بوده است و کم‌‏تر نقد به معنای واقعی انجام شده است. داریم کسانی را که در این زمینه خوب قلم‏‌زده‏‌اند و کارهای ماندگاری کرده‌‏اند؛ ولی در کل، ادبیات افغانستان دور از سایه‏‌ی نقد و نقادی تا این‏‌جا رسیده است و دور از سایه‏‌ی نوازش‌‏بخش نقد و نقادی مانده است. امیدوارم از این دست کارهای ارزش‌‏مند بیش‌‏تر صورت بگیرد؛ پرسه در دیگری تا جایی توانسته است این خلأ را پر کند و از چندین جهت قابل ارزش و اهمیت است. یکی از آن جهت‏‌ها، جریان‏‌شناسی شعر معاصر افغانستان است که این کتاب به آن پرداخته است.

«آقای نورنیا در گفت‏‌وگویی با دکتر یسنا، در مورد شعر بیست سالِ اخیر می‏‌گوید: شعر بیست سالِ اخیر، چه در فرم کلاسیک و مقیدش و چه در فرم‏‌های آزاد تا حدودی متأثر از نظریه‏‌ی ادبی معاصر است. شعر افغانستان با بوطیقای شعر ایران و جهان آشنایی پیدا کرد. بیست سال اخیر که زمینه‏‌ی مراوده‌‏ی ادبی با جهان بیش‌‏تر فراهم شد، شاعران ما با فارسی‌زبانان دیگر، کارگاه‌‏های ادبی برگزار کردند، انتشارات الکترونیکی راه‌‏اندازی کردند، امکان شرکت در جشن‏واره‌‏های برون‌‏مرزی فراهم شد و نگرش و زیبایی‏‌شناسی شاعران جهان و شماری از شاعران ایران وارد شعر افغانستان شد.

در غزل مهدی موسوی، سعیدمرزایی، یاغی‏‌تبار و… در فرم‏‌های آزاد گروس، بروسان و… پیروان مشخصی در افغانستان پیدا کردند. اثرگذاری منزوی هم که شماری از شاعران دوره‌‏های پیشین را درگیر کرده بود، هم‏‌چنان در غزل دوره‏‌ی مورد نظر ما پدیدار بود/هست.

از جانبی مکتب هندی هم با قوت در شعر و موسیقی ما حضور دارد. حجم قابل ملاحظه‌‏ای از آفرینش‏‌های ادبی ما در فرم کلاسیک، ادامه‏‌ی همان سلسله‌‏ی رمانتیک است. البته تلاش‌‏هایی برای دفرمه‏‌ی فرم‌‏های کلاسیک هم صورت گرفته؛ مثلاً در کارهای حامد مقتدر می‌‏بینیم که فقط از غزل، وزن عروضی را لحاظ کرده است. کاربرد زبان هم در کارهایش سبک ویژه‏‌ی خودش را دارد. همین‌‏گونه غزل‏‌هایی که آوانگارد و پست‏‌مدرن گفته شده‎اند، نیز سروده شده و سرایش این‏‌گونه کارها ادامه دارد.

از غزل‌‏های رمانتیک که بگذریم؛ غزل بیست سال گذشته‏‌ی افغانستان با اثرپذیری شعر آزاد، روی زبان دقیق‏‌تر شد و ساختارهای دیگرگونه گرفت. ارچند غزل از جمله ساختارهای مقید و مشخص است و آغاز سرایشش با بسته بودنِ در قافیه؛ با آن‌‏هم از نظر گستره‏‌ی تجارب شاعرانه، از نظر بیان و ترکیب‏‌های زبانی متضمن تغییر است». یسنا، یعقوب. (۱۴۰۰). «جنون‏‌زده‌‏گی، نقد و دیگری» از سایت مرکز مطالعاتی رودابه.

بنابراین، کتاب پرسه در دیگری، موضوعات مهم و اساسی را پی‏‌گرفته است و سعی دارد تا چشم‌‏اندازهای متفاوتی از شعر دهه‌ی ۱۳۸۰ تا ۱۴۰۰ ه‍.ش. ارائه کند. در واقع گزارشِ ارزش‌‏مندی از دو دهه شعر‏ هرات ارائه شده است و جریان‏‌شناسی گردیده است. جریان‏‌شناسی شعر امروز، یک امر ضروری و مهم است که باید انجام شود؛ بانو افسانه واحدیار، این کار ارزش‏‌مند را انجام داده است. امیدوارم که شعر دو دهه‏‌ی سایر استان‏‌های افغانستان به واکاوی گرفته شود و برایند آن ارائه گردد؛ یکی از کارهایی که باید انجام شود، همین مسأله‏‌ی جریان‏‌شناسی شعر افغانستان است. در این کتاب به هر موردی که پرداخته شده است؛ خاست‏‌گاه و پیشینه‌‏ی آن مورد هم موردِ توجه نویسنده بوده است. به طور مثال اگر به غزل یا در کل به شعر امروز مکث شده است، ابتدا پیشینه‌‏ی آن قالب مورد بررسی قرار گرفته و سپس با نگاه امروزی به شعر امروز پرداخته شده است.

پیش‌‏درآمد، گشودنِ شعر هرات، خوانش کتاب و گره‏‌گشایی متن، نشانه‏‌ها و توانش ادبی، فراز و نشیب‌‏های کوتاهه‏‌سرایی، تبِ غزل‏‌سرایی، در غیاب زنِ مدرن، در جنگ با صلح تن‌به‌تن، الفبای سلطه از نظرگاه نقد اسطوره‏‌گرا، نوگرایی در غزل، در متنِ پانویس، چرتی در بوی خواب، ابهام و فرم‌‏گرایی، مؤلفه‌‏های شعر زبان‏‌گرا، فراوان‏‌نویسی در امرِ سرایش، هست و نیست‌‏های مجموعه‏‌ی نی‌‏رنج، پرونده‏‌ی جرم یوسف، گیسوانت گهواره‏‌ی شعرهای جهان است، جستارهایی در سازه‏‌های هنری زنان، بانوان هنرمند برای صلح…، کارهای خانه مانعی بر سر راه نوشتن از کلان عنوان‏‌های این کتاب است که در عنوان‏‌های کوچک، توضیح داده شده است.

پرسه در دیگری، نخستین کتاب در زمینه‌‏ی واکاوی شعر دو دهه‏‌ی هرات است؛ ممکن است نخستین کار در این زمینه نباشد ولی در کل یک کار ارزش‌‏مند و قابل دقت و تأمل است. پرسه در دیگری، جدا از این‏‌که به نقد و بررسی مجموعه‌‏های شعری شاعران معاصر  هرات پرداخته است؛ گزارشی از فعالیتِ کانون‏‌های ادبی هرات و نشریه‏‌های ادبی نیز ارائه کرده است و این کانون‏‌ها با کرد و کارهای شان معرفی شده‌‏اند.

نویسنده در بخش اخیر کتاب به موردهایی پرداخته است که تازه و نو است؛ بررسی موشکافانه شده است و نیاز است که در آن بخش‌ها بیش‌‏تر کار صورت گیرد. برایم آموزنده بود، خواندم و استفاده بردم. اتفاقاً من هم روی این موارد، تحقیق دارم و می‏‌نویسم؛ البته با این تفاوت که محورِ کار من «بازتاب زنانه‏‌گی در شعر معاصر زنان» است که بر اساس روش تحلیلی-توصیفی به پیش می‌‏رود؛ اما نویسنده‌‏ی این کتاب به «جستارهایی در سازه‏‌های هنری زنان (از تن تا وطن)»، (بررسی جامعه‏‌شناختی شعر زنان درون‌‏مرزی افغانستان از ۱۳۸۰ تا ۱۴۰۰ مکث کرده است و هم‌‏چنان به موضوعِ «کارهای خانه مانعی برسر راه نوشتن» پرداخته است.

بانو افسانه واحدیار، در این کتاب، ابتدا به آسیب‏‌شناسی شعر پرداخته است و در ادامه به بررسی‏‌های فرامتنی توجه داشته و هم‌‏چنان به معرفی کانون‏‌های ادبی هرات و نشریه‏‌های ادبی، پرداخته شده است. یک‌‏بار دیگر تکرار می‏‌کنم که نویسنده پیش از این‌‏که به توضیح و تشریح شعر سپید یا غزلِ دو دهه‏‌ی هرات بپردازد؛ در نخست به پیشینه‏‌ی این مهم‌‏ها اشاره می‌‏کند و سپس به شعر دو دهه‏‌ی هرات می‌‏پردازد. به باور من، این‏‌کار، یکی از ویژگی‏‌های خوب کتاب پرسه در دیگری است. معرفی کانون‌‏های ادبی و نشریه‌‏های ادبی هرات، هم‌‏چنان از ویژگی‏‌های این کتاب است.

اگر نویسنده‏‌ی دیگری این کار را انجام می‌‏داد، شاید گزارشی از نشست‏‌های ادبی و کرد و کارهای کانون‏‌های ادبی ارائه نمی‏‌کرد؛ سر راست می‏‌چسپید به شعر دو دهه‏‌ی مورد نظر و شاعران مورد نظرش… . قابل یادآوری است که در این کتاب به کرد و کارهای شاعرانی مکث شده است که دفتر شعرهای شان به چاپ رسیده است. کتاب پرسه در دیگری، کارهای شاعران معاصرِ هرات را مورد توجه قرار داده است. شاعران معاصر هرات کارهای قابل توجهی در زمینه‏‌ی شعر و ادبیات امروز انجام داده‌‏اند. شاعران معاصری که بیش‌‏تر در افغانستان صاحب نام و جای‌‏گاه ادبی استند از همان حوزه می‌‏باشند؛ در زمینه‏‌های متفاوتی قلم‏‌زده‌‏اند و اندیشه‏‌ورزی کرده‌‏اند.

با آن‏‌که غزل، شعر زمانِ ما نیست؛ ولی بینش‌ها و نگرش‌های تازه، پای این قالب را به شعر و ادبیاتِ معاصر کشانده است. تغییرات در فرم، شکل و نوگرایی‌های شاعران، سبب شده است که هنوز هم حرف دل‌ها را بزند و چیرگی داشته باشد. به قول شاملو: شعرِ امروز، شعر آگاه و بلند، شعری دل‌پذیر و تپنده است که دیری است تا از مرزهای تأثیری‌پذیری گذشته و به دوره‌ی اثربخشی پای نهاده است. امیدوارم لطف خوشش را به ما هم داشته باشد، اثرها ببخشد و اثر پذیر شویم… افسانه واحدیار، غزلِ دو دهه‏‌ی مورد تحقیقش را به سه دسته تقسیم کرده است و شاعران هر دسته را مشخص، و از ایشان نمونه ‏آورده است. این روش را در قالب سپید، دو بیتی، رباعی و کوتاهه نیز انجام داده است.

در کل کتابِ پرسه در دیگری، سه بخش عمده و اساسی دارد؛ در ادامه به هریک آن می‏‌پردازیم.

بخش نخست این کتاب به معرفی کانون‌‏های ادبی و نشریه‏‌های ادبی هرات اختصاص یافته است. در بخش «سازه‎های ادبی» از جلسات ادبی هرات، انجمن ادبی هرات، خانه‏‌ی ادبیات جوان، نقد سیمرغ، بنیاد نواندیشان و از نشریه‏‌های ادبی «اورنگ هشتم»، «نگرش» و «شمیره» یاد شده است و از فعالیت‎های شان گفته شده است.

بخش دومِ این کتاب به بررسی شعر معاصر هرات اختصاص یافته است و مجموعه‏‌های شعری: «دست از تازه‌‏گی بردار و در جایی‏‌که تو را می‏‌بلعد فرو برو» از اسماعیل سراب، «کلاغ و گندم‏‌زار»، «با شعرهایم قایقی بساز» و «دهکده‏ در تاک» از احمد بهراد، «دال مثل دل‌‏تنگی» و «کلمات کال» از اسد یوسفی، «صلح تن به تن» از اکرام بسیم، «الفبای سلطه» از حمیرانکهت دست‏‌گیرزاده، «مینو به عبارت دیگر»، «برای مترسک چه فرقی می‌‏کند» و «در خواب‏‌هام کودکی غمگینی‌ست» از روح‏الامین امینی، «پانویس» از رامین عرب‏‌نژاد، «بوی خواب» از رؤیا شریفی، «یک فصل خواب انار» و «شعر باروت» از سمیه رامش، «و آوازهای بنفش بی‏‌قانون» و «شهرزادهای بی‏‌گیسو» از فریباحیدری، «امضا محفوظ»، «جنازه‏ بردهان» و «با مسکوی عجیب تمام این تراموای شبانه را دوره کردم» از مسعود حسن‌‏زاده، «من‌‏هم آدمم» و «برادریدن» از مصطفی صمدی، «نی‌‏رنج» از مژگان فرامنش، «جرم یوسف» از مهران پوپل و «گیسوانت گهواره‏‌ی شعر جهان است» از نیلوفر نیک‌‏سیر بررسی شده‌‏اند و خوانش‏‌های متفاوتی از این بیست و شش مجموعه‌‏شعر ارائه گردیده است. نویسنده در این‌‏بخش هم موضوعات مورد بحثش را از ریشه پی‌‏می‏‌گیرد و توضیحات مفیدی از پیشینه‏‌ی آن موضوعات ارائه می‌‏دهد. بنابراین،  پیداست که نویسنده از ادبیات کلاسیک غافل نیست بر آن دوره‏‌ها نیز رسوخ دارد، از نقد و نقادی نیز بهره‌ها جسته است و نوعیت و کیفیت آن را می‌فهمد.

«تبِ غزل‏‌سرایی» به معرفی قالب غزل‏‌پرداخته شده است و شاعران غزل‏‌سرای دو دهه‏‌ی هرات معرفی شده‌‏اند و کارهای شان بررسی گریده است. خوانش و جستارهای نویسنده از دفترهای شعری شاعران معاصر و صاحبِ اثر از ارزش ادبی برخوردار استند؛ نقد و نظریه‌‏پردازی‌‏های موشکافانه انجام شده است و به مواردی نقد وارد گردیده است که برای سرودگران، سازنده و ره‏‌گشا است.

نقدِ فمینیستی بر مبنای «جلوه‏‌های زن» در شعر ضیاءالحق سخا نیز صورت گرفته است. نویسنده در مقدمه‏‌ی نقد فمینیستی بر مبنای جلوه‌‏های زن، می‌‏گوید: «یکی از مباحث ادبیات معاصر توجه به زن و جای‏‌گاه او در جامعه است. در این عصر کم‏‌تر مجموعه‌‏ی شعری یافته می‏‌شود که در آن شعری با سوژه‌‏ی زن سروده نشده باشد. علت آن‏ هم رواج مکتبِ فمینیسم در ادبیات فارسی با تأثر از ادبیات غرب است که هدف آن دفاع از حقوق زنان و رسیدن به آرمان برابری زن و مرد است». (واحدیار، ۱۴۰۰: ۱۱۳).

در بخش سوم این کتاب به «جستارهای سازه‏‌ی هنری زنان» اختصاص یافته است. در این بخش زیر عنوانِ «از تن تا وطن» به بررسی جامعه‌‏شناختی شعر زنان درون‏‌مرزی افغانستان پرداخته شده است و نویسنده شعر دو دهه‏‌ی مورد نظرش را به واکاوی گرفته، در اخیر هم نگاه تازه و معناداری به موضوع و مسأله‏‌ی بانوان هنرمند برای صلح به «هنر ضد جنگ» و «کارهای خانه موانعی بر سر راه نوشتن» داشته است.

این یادداشت در حدِ معرفی کتاب پرسه در دیگری، شد. از مطالعه‏‌ی این کتابِ بسیار لذت بردم و آموختم؛ به عنوان یک فرهنگی، از بانو افسانه واحدیار سپاس‏‌گزاری می‌‏کنم، درود می‌‏فرستم و موفقیت شان را آرزو دارم. در اخیر یک‌‏چند ویژگی کتاب را بر می‏‌شمارم و این یادداشت را به سر انجام بی‌‏سرانجامی می‎رسانم.

۱- پرسه در دیگری جدا از این‏‌که شعر دو دهه‏‌ی اخیر هرات را به بررسی گرفته است و مسأله‌‏ی اساسی‏‌اش است؛ گزارشی از کانون‌‏های ادبی، نشریه‏‌های ادبی و فعالیت‏‌های جمعی شاعران و نویسندگان هرات ارائه داده است.

۲- نویسنده پیش از این‏‌که به شکل، فرم، ساختار، معنا و محتوای شعر دو دهه‌‏ی اخیر بپردازد، توضیحات خوبی از پیشینه، خاست‎گاه و چگونگی آن موضوعات ارائه می‏‌دهد تا خواننده بیش‌تر متوجه این مهم‌ها شود و موضوعات را از ریشه بفهمد.

۳- واکاوی شعر دو دهه‌‏ی هرات در این کتاب سبب جریان‏‌شناسی شعر امروز شده است و هم‏‌چنان نقد و نظریات سازنده‌‏ای نیز ارائه گردیده است.

۴- در پایان هر بخش، فهرست کتاب‏‌نامه را ارائه کرده است.

۵- نثر کتاب پرسه در دیگری بسیار ساده، صمیمی و شیوا است؛ در ضمن آوردن اصطلاحات تخصصی به غنامندی کتاب انجامیده است.

۶- پرسه در دیگری با نگاه دیگری بازتاب یافته است؛ این نگاه، نگاه شاعر و نویسنده و منتقد معاصری است که خودش هم دست‏‌پرورده‏‌ی همین دو دهه است و در همین دو دهه بالیده و رشد کرده است.

۷- ویژگی دیگر این کار در این است که خلاف سنت‏‌ها و رسم‏‌های کلیشه‏‌ای انجام شده است و هیچ گزارشی از زندگی‏‌نامه و معرفی نویسنده ارائه نشده است.