نام اثر: یک بیت، یک کتاب
نویسنده: دکتر عبدالغفور آرزو
ناشر: انتشارات احراری
یکی از آثار دکتر عبدالغفور آرزو در حوزه‌ی بیدل‌شناسی «یک بیت، یک کتاب» است. این اثر دارای هشت فصل است:
– فصل اول) در قلمرو دیگران
– فصل دوم) دگردیسی در نگاه و نگرش
– فصل سوم) در قلمرو بیدل
– فصل چهارم) هيولی و صورت
– فصل پنجم) چگونگی هیولی و صورت در قلمرو بیدل
– فصل ششم) حضور بوزینه در قلمرو بیدل
– فصل هفتم) پرسش و پاسخ
– فصل هشتم) پیوست‌ها
«یک بیت، یک کتاب» به اهتمام انشارات احراری در ۳۱۰ صفحه در تابستان سال ۱۴۰۱ه‍.خ. چاپ شده است. این اثر شرح و واکاوی یک بیت از اشعار میرزا عبدالقادر بیدل است. بیتی که پیش از آن نیز توجه شارحان اشعار بیدل را برانگیخته بود. آن بیت این است:
هیچ شکلی بی‌هیولی صاحب صورت نشد
آدمی هم پیش از این کآدم شود بوزینه بود
نویسنده در «سرسخن» می‌نگارد : «آنچه در این مجموعه گِرد آمده است، گفت‌وگوی صمیمانه با دوستان صاحبدل است»؛ گفت‌وگویی که چند ماه را در بر می‌گیرد.
دکتر آرزو برای روشن‌گری و روشن‌کردن پیشینه‌ی بحث، از جدال کلام، فلسفه و عرفان پرده برمی‌گیرد تا بتواند دیدگاه‌های بیدل‌شناسان متکلم، بیدل‌شناسان فیلسوف و عارفان بیدل‌شناس را به‌روشنی واکاوی کند.
بیدل‌شناسان متکلم با مبنای جوهر فرد یا جزء لایتجزّا به این نتیجه می‌رسند که این بیت هم با اساسات دین اسلام در تقابل قرار دارد و هم بر منش و نگرش فلسفی مبتنی است، بنابراین، صوفی‌ای وحدت‌الوجودی چون میرزا عبدالقادر بیدل سراینده‌ی چنین بیتی نیست.
بیدل‌شناسانی چون علّامه صلاح‌الدین سلجوقی که منش فلسفی دارند، بر مبنای هیولی و صورت، بیت را شرح می‌کنند و آن را از آن بیدل می‌دانند و خشم متکلمان بیدل‌شناس را برمی‌افروزند؛ زیرا بافتار وجودی بیت جریان‌ساز تطور و ارتقا یا تکامل انواع است. نویسنده در فصل سوم تکامل انواع داروین را واکاوی می‌کند تا با دیدگاه فلاسفه‌ی یونان، اندیشمندان مسلمان چونان فارابی، مسعودی، اخوان‌الصفا، ابن‌خلدون، ملاصدرا و عارفان بنام چون ابن عربی، مولانا جلال‌الدین محمد بلخی، شیخ محمود شبستری… متناظر قرار گیرد. این تناظر بیش‌تر بافتار مفهومی بیت جریان‌ساز را روشن می‌سازد.
چون بیدل شاعری مسلمان است، نویسنده با چشم‌انداز قرآن‌پژوهی، فرایند و چگونگی آفرینش و آفرینش انسان را با استناد به آیات کلام مجید تبیین می‌‌کند که بر جذّابیت کتاب می‌افزاید.
دکتر آرزو که بیدل را شاعری عارف می‌داند، سرانجام با شرح و واکاوی جهان‌بینی تجلی و تبیین فرایند آفرینش با محور تجلی در غیب و شهادت، اسماء و صفات، چهار عنصر و موالید به این نتیجه می‌رسد که بیت جریان‌ساز از آن بیدل است و برایندی مفهومی‌ از جهان‌بینی تجلی است. به باور آرزو بیدل نه از فلاسفه‌ی یونان متأثر است و نه ا ز فارابی؛ و هیچ نسبت و پیوندی با «تئوری تکامل انواع» چارلز داروین ندارد. داروین ۸۹ سال پس از درگذشت بیدل چشم به جهان می‌گشاید. یعنی بیدل داروین را درنیافته است.
دکتر آرزو با چنین بحثی گسترده و دائرةالمعارفی، سرانجام می‌نگارد: بیدل از اتباع مبدع ابن عربی است و این بیت بازتاب‌دهنده‌ی دیدگاه شیخ اکبر است. پدر عرفان اسلامی شیخ اکبر محیّ‌الدین ابن عربی در رساله‌ی عُقلَة المُستوفِز (محیی‌الدین ابن عربی، عُقلَة‌المُستوفِز، ترجمه: محمد خواجوی، ص۵۶، انتشارات مولی، تهران، ۱۳۹۱) چنین می‌نگارد: «تکوین پیوسته فرود می‌آید تا آن‌که به زمین می‌رسد. پس نخستین تکوین در زمین معادن است و سپس نبات و بعد از آن حیوان و بعد از حیوان، انسان است؛ و آخر هر صنف از این مکوِّنات را -برای آن‌که بعد از آن است- اول قرار داد؛ لذا آخر معادن و اوّل نبات«کمأة= قارچ یا دنبلان کوهی» است و آخر نبات و اوّل حیوان درخت خرما است و آخر حیوان و اول انسان بوزینه است».
به سخنی موجز و روشن، «خداوند در فرایند تحوّل گیاه به حیوان درخت خرما را قرار داده است، که ویژگی گیاه و حیوان را توأمان داراست؛ و حلقه‌ی وصل حیوان و انسان، بوزینه است».
نویسنده در فصل هفتم به ده‌ها پرسش، پاسخ می‌دهد که روشن‌گری را به کمال می‌رساند.
این کتاب نه تنها یک اثر وزین در عرصه‌ی بیدل‌شناسی است، بل به دلیل مباحث عمیق فلسفی، کلامی، عرفانی، منطقی، ادبی؛ و ترسیم فرایند آفرینش بر مبنای جهان‌بینی تجلّی در دو نیم دایره‌ی تکامل و کمال، از کتاب‌های خواندنی و ماندگار است. دکتر آرزو پژوهش‌گری است که دیدگاه ابن عربی را -که در رساله‌ی عُقلَة المُستوفِز بازتاب یافته- برجسته می‌سازد و به‌روشنی نشان می‌دهد که بیدل در سرایش بیت جریان‌ساز متأثر از محیّ‌الدین ابن عربی است.